Ölçme, somut veya soyut değişkenlerle ilgili toplanan verilerin belli ilkeler çerçevesinde sembollere veya sayılara dönüştürülme işlemidir. Sosyal bilim araştırmalarında genellikle ölçme işlemi yapılırken kullanılan ölçekler dört grup altında ele alınabilir.
1) Sınıflama (Nominal) ölçek
2) Sıralama (Ordinal) ölçek
3) Eşit aralıklı (Interval) ölçek
4) Oranlı (Ratio) ölçek
Bu ölçeklerden sınıflama ölçeği niteliksel veriler için; diğer üç ölçek ise niceliksel veriler için kullanılmaktadır. Ölçek türlerini sırası ile inceleyelim.
1) Sınıflama (Nominal) ölçek
İsimsel gruplama ölçeği, adlandırma ölçeği olarak da anılan sınıflama ölçeği; değişkenleri belirli bir özelliğe göre sınıflandırmak, gruplandırmak ve bu özelliğe göre de adlandırmak için yapılan ölçme işlemlerinde kullanılır. Sınıflama ölçeği, araştırmada yer alan değişkenlerin iki ya da daha fazla sınıfa yerleştirilmeleri için kullanılır. Sınıflama değişkenine ait birimler sayı veya semboller ile ifade edilebilir ancak sınıflama değişkene hangi sayı veya değeri verirsek verelim bu kodlama sadece sınıflandırmayla ilgilidir.
Örneğin, medeni durumu belirlemek için yapılan bir çalışmada bekar 0, evli 1, boşanmış 3 ile ifade edilebilir. Burada verilen bu sayılar, kişilerin medeni durumlarını birbirinden ayırt etmek için kullanılan sembollerdir.
Sınıflama ölçeğinde kullanılan sayı ve semboller arasında bir büyüklük veya küçüklük söz konusu olmadığından matematiksel işlemler yapılamaz. Bu ölçüm düzeyi için uygun olan analizler frekans ve tepe değerdir (mod).
2) Sıralama (Ordinal) ölçek
Bu ölçme düzeyinde sınıflama ölçeğine ek olarak, değişkenler belirli bir biçimde veya kritere göre sıralanabilmektedir. Sıralama ölçeğinde değişkenler büyükten küçüğe, küçükten büyüğe, kısadan uzuna gibi kriterlere göre mantıksal olarak sıralanır ancak söz konusu değerler arasındaki farkın büyüklüğü bilinemez. Sadece hangi birimin hangi birimden büyük olduğu ifade edilebilir. Örneğin öğrenim durumu için bu ölçek kullanılabilir ve İlkokul (1), ortaokul(2), lise(3), lisans (4), lisansüstü (5) şeklinde kodlanılabilir.
Bu ölçüm düzeyi için frekans, mod, medyan ve açıklık (range) uygun olan analizlerdir.
3) Eşit aralıklı (Interval) ölçek
Bu ölçekte birimler aralık değerine göre gruplandırılır ve ölçüm değerleri arasında anlamlı ve standart aralıklar bulunmaktadır. Sayılar arasındaki farklar anlamlıdır. Bu ölçme düzeyi kesin ve gerçek bir sıfır noktasından yoksundur yani bir başlangıç noktasına göre veya gerçek sıfır noktasına göre yorum yapma olanağı yoktur. Ancak söz konusu değişkenin özellikleri arasındaki farklılıkların miktarı veya uzaklığı konusunda bir yorum yapılabilmektedir. Örneğin, sıcaklık ölçümleri, takvimler, zeka derecesi vb.
Öğrencilerin aldıkları puan 100 üzerinden veriliyorsa gruplar 10’ar veya 20’şer eşit aralıklarla yapılabilir. Bu ölçekte her bir seviyeye çıktığımızda, ölçümler arasındaki mesafenin bir anlamı vardır ve aralık yorumlanabilir, karşılaştırma yapılabilir.
Bu ölçüm düzeyi için frekans, mod, medyan, range, aritmetik ortalama, varyans ve standart sapma analizleri gibi ölçüler hesaplanabilir.
4) Oranlı (Ratio) ölçek
Oranlı ölçek, eşit aralıklı ölçeğin tüm özelliklerine sahip olup ek olarak gerçek bir sıfır değerine sahiptir ve başlangıç noktası sabit bir nokta olarak belirlenebilir. Eşit aralıklı ölçekte sıfır noktası (termometrenin 0 dereceyi göstermesi) gerçek bir yokluğu ifade etmezken oranlı ölçekte sıfır noktası (ağırlığın 0 olması) gerçek bir yokluğu ifade etmektedir.
Metre ile yapılan ölçümler, kilo ile yapılan ölçümler, hasta sayısı, hız, gelir gibi değişkenler bu ölçme düzeyinde ölçülür.
Oranlı ölçek ile tüm istatistiksel işlemler yapılabildiği için diğer ölçek türlerinden istatistiksel olarak daha güçlü bir ölçektir.
Kaynaklar: Güriş, S. ve Astar, M. (2014). Bilimsel araştırmalarda SPSS ile istatistik. İstanbul: Der Yayınları.
Gürbüz, S., ve Şahin, F. (2016). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Aslanargun, A., Yazıcı, B., Kantar, M., Şenoğlu, B., ve Usta, İ. (2004). İstatistik-I. Eskişehir: Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Ölçme, somut veya soyut değişkenlerle ilgili toplanan verilerin belli ilkeler çerçevesinde sembollere veya sayılara dönüştürülme işlemidir.
